آشنانیوز

طرح صیانت؛ طرحی با چند نام

بیست‌وهفتم آذرماه سال ۱۳۹۷ طرحی در مجلس مطرح شد که بعدها جنجال‌های بسیاری آفرید. مبنای این طرح سندی بود که شورای عالی فضای مجازی در سال ۱۳۹۶ راجع به سیاست‌ها و الزامات پیام‌رسان‌ها تصویب کرده بود.

طرح «ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» چندین بار تغییر نام داد. در سال ۱۳۹۹، نام آن به طرح «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» تغییر کرد. این نام در نسخه بیست‌وششم تیرماه سال ۱۴۰۰، به طرح «حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی و خدمات پایه کاربردی» تبدیل شد.

نمایندگان پیشنهاددهنده در آخرین نسخه که در پنجم دی‌ماه ۱۴۰۰ منتشر شد، نام دیگری برای طرح انتخاب کردند: طرح «نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی». اگرچه نام این طرح از آغاز تاکنون ۴ بار تغییر کرده، هنوز هم به طرح صیانت یا طرح صیانت از فضای مجازی معروف است.

موضوعات مطرح‌شده در طرح صیانت چیست؟

قبل از آنکه بخواهیم راجع به این طرح و نظرات کارشناسی مربوط به آن حرف بزنیم، بهتر است با موضوعات آن آشنا شویم. طرح صیانت از فضای مجازی در مجموع ۶ فصل و ۳۷ ماده دارد. هرکدام از فصل‌های طرح صیانت به یک موضوع اختصاص دارد:

1. کلیات
2. تنظیم‌گری
3. شرایط و ضوابط عرضه و فعاليت خدمات پایه کاربردی
4. حمایت از خدمات پایه کاربردی داخلی
5. تکالیف و تعهدات خدمات پایه کاربردی
6. مسئولیت‌ها و ضمانت‌اجراها

هدف از این طرح، حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی و حمایت از خدمات پایه کاربردی است. شاید برایتان این سؤال پیش بیاید که خدمات پایه کاربردی چیست؟ بر اساس مصوبات شورای عالی فضای مجازی، معروف‌ترین خدمات پایه کاربردی عبارت‌اند از:

• شبکه‌های اجتماعی مثل واتس‌آپ و اینستاگرام یا نمونه‌های داخلی آن مثل گپ، بله و ایتا.
• موتورهای جست‌وجو مثل گوگل یا نمونه داخلی آن پارسی‌جو.
• خدمات پایه مکانی و نقشه که برای مسیریابی استفاده می‌شوند، مانند گوگل‌مپ و ویز یا نمونه داخلی آن بلد.

معترضان درباره طرح صیانت چه می‌گویند؟

این طرح از همان زمان که مطرح شد، با اعتراض‌‌های فراوانی مواجه شد. کاربران عادی فضای مجازی، کارشناسان و فعالان رسانه‌ای و حتی برخی از مسئولان با این طرح مخالفت کردند. معترضان چه می‌گفتند؟ اعتراض‌ها در ۲ بخش خلاصه می‌شد:

• اعتراض‌های مربوط به اصل هشتادوپنجی شدن طرح؛
• اعتراض‌های مربوط به متن طرح.

در ادامه هرکدام از این اعتراض‌ها را بررسی می‌کنیم.

۱. اعتراض‌های مربوط به اصل هشتادوپنجی شدن طرح

در ششم مردادماه سال ۱۴۰۰، مجلس به درخواست بعضی از نمایندگان پاسخ مثبت که درخواست کرده بودند بررسی طرح صیانت طبق اصل هشتادوپنجم قانون اساسی انجام شود. طبق این اصل، مجلس می‌تواند اختیار تصویب برخی از قوانین را به کمیسیون‌های داخلی خود بدهد. چنین قوانینی در مدتی که مجلس مشخص می‌کند، آزمایشی اجرا می‌شوند و در صورت موفقیت، مجلس آنها را برای اجرا تصویب می‌کند.

نمایندگان تصویب کردند که این طرح در کمیسیون مشترک حمایت از حقوق کاربران در فضای مجازی بررسی شود. همین موضوع منشأ اعتراض بسیاری از صاحبان کسب‌وکارهای اینترنتی و کارشناسان رسانه شد.

۲. اعتراض‌های مربوط به متن طرح

پس از آنکه طرح صیانت در رسانه‌ها مطرح شد، بسیاری از مردم و مسئولان با آن مخالفت کردند. اعتراض‌ها تا جایی پیش رفت که حتی کارزاری اینترنتی با بیش از ۱میلیون امضا منتشر شد. امضاکنندگان این کارزار معتقدند که طرح صیانت دسترسی به خدمات فضای مجازی را محدود کرده و حقوق کاربران را زیر پا گذاشته است. به‌اعتقاد معترضان، این طرح به کسب‌وکارهای اینترنتی، به‌ویژه کوچک‌ترها، صدمه خواهد زد چراکه نمی‌توانند مثل قبل بدون محدودیت کالا و خدمات خود را تبلیغ کنند. همچنین این طرح زمینه ایجاد رانت و فساد مالی خواهد شد.

واکنش به اعتراض‌های مربوط به طرح صیانت

پس از افزایش اعتراض‌ها به طرح صیانت از فضای مجازی، مسئولان طرح واکنش نشان دادند که در ادامه این واکنش‌ها را بررسی کرده‌ایم.

۱. واکنش به اعتراض‌های مربوط به اصل هشتادوپنجی شدن طرح

به‌عقیده نمایندگان موافق طرح صیانت، با اعمال اصل ۸۵، موضوع تخصصی‌تر بررسی می‌شود. پاسخ مرکز پژوهش‌های مجلس هم به این اعتراض‌ها این بود که طرح هنوز به تصویب نرسیده و فقط نحوه بررسی آن مشخص شده است. همچنین سخنگوی کمیسیون مشترک حمایت از حقوق کاربران اعلام کرد که هیچ منعی برای حضور خبرنگاران مجوزدار در جلسات کمیسیون وجود ندارد و جلسات آنلاین پخش خواهند شد.

۲. واکنش به اعتراض‌های مربوط به متن طرح

بسیاری از کاربران فضای مجازی و کارشناسان با طرح صیانت مخالفت کردند، اما مسئولان موافق طرح دلایل دیگری دارند. نمایندگان موافق طرح معتقدند که معترضان دچار سوءتفاهم شده‌اند و آنچه در فضای مجازی مطرح شده است با اصل طرح تفاوت دارد. آنها می‌گویند که طرح صیانت دنبال فیلترینگ نیست و هدف آن حمایت از کسب‌وکارهای داخلی است.

به‌گفته این نمایندگان، پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام، توییتر یا تلگرام باید ضوابط ایران را بپذیرند تا محدود نشوند. در نهایت، کمیسیون مشترک حمایت از حقوق کاربران در فضای مجازی پس از بررسی نظرات مختلف به این نتیجه رسید که طرح برای مرکز پژوهش‌های مجلس ارسال شود و پس از اصلاح به کمیسیون ارجاع داده شود.

طرح صیانت چه مزایا و معایبی دارد؟

برای اینکه قضاوت درستی راجع به طرح صیانت از فضای مجازی داشته باشیم، باید مزایا و معایب آن را با هم مرور کنیم. این مزایا و معایب را می‌توان از نظر موافقان و مخالفان طرح متوجه شد. خب مزایا و معایب طرح صیانت چیست؟

مزایای طرح صیانت

طبق آنچه موافقان طرح صیانت از فضای مجازی می‌گویند، این طرح مزایایی دارد از جمله:

• فضای مجازی قانونمند می‌شود؛
• پلتفرم‌ها نباید اطلاعاتی بیش از آنچه نیاز است از کاربران بگیرند؛
• پلتفرم‌ها باید تولیدکننده محتوا را در سودی که از محتوای آنها برده‌اند شریک کنند.

معایب طرح صیانت

از نظر کارشناسان حقوق ارتباطات و رسانه، طرح صیانت از فضای مجازی ایرادات فراوانی دارد. خلاصه این ایرادات عبارت است از:

• حداقل ۲۳ نهاد مسئول فضای مجازی خواهند شد. در طرح صیانت، نهاد قانونی جدیدی هم پیش‌بینی شده که فراتر از دولت و شورای عالی فضای مجازی است. یعنی با تصویب این طرح، سروکله کمیسیونی جدید پیدا خواهد شد که تمام امور مربوط به فضای مجازی را در دست می‌گیرد و به هیچ‌کس هم پاسخگو نیست.
• با وجود تحریم‌های بانکی، شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام نمی‌توانند در مهلت تعیین‌شده در ایران دفتر تأسیس کنند. در نتیجه این شبکه‌ها در ایران محدود یا مسدود می‌شوند و کسب‌وکارهای کوچک فعال در آنها با مشکل جدی روبه‌رو خواهند شد.
• در ماده ۳۳ طرح صیانت، مجازاتی برای توزیع‌کنندگان VPN در نظر گرفته شده است. این در حالی است که بسیاری از مردم مجبورند حتی برای دسترسی به گروه‌های خانوادگی شبکه‌های اجتماعی هم از این نرم‌افزارها استفاده کنند.
• در همه قوانین و اسناد بین‌المللی، حقوق کاربران در فضای مجازی مشخص شده است. آزادی دسترسی به اینترنت و حق انتخاب نام مستعار برای در امان ماندن از خشونت‌ها و آزارهای اینترنتی از جمله حقوقی است که در طرح صیانت نادیده گرفته شده‌اند.
• در حال حاضر قوانین مربوط به کسب‌وکارهای مجازی ابهام‌های فراوانی دارد و طرح صیانت نه‌تنها به این ابهام‌ها پاسخ نداده، بلکه مرجع قانونی جدیدی تأسیس کرده است که فعالیت کسب‌وکارها را بیش از پیش با چالش روبه‌رو می‌کند.
• در طرح صیانت تصریح شده که داده‌های کاربران در مالکیت کسب‌وکارها نخواهد بود، در حالی که کسب‌وکارهای مجازی برای برنامه‌ریزی‌های مختلف تجاری نیاز دارند که داده‌های کاربرانشان را در اختیار بگیرند.
• برای اینکه قانونی به بهترین شکل ممکن اجرا شود، باید بسترهای لازم وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، باید ابتدا با استفاده از تجربیات کشورهای دیگر شرایط اجرای چنین قوانینی مهیا شود. مثلا در کشورهای دیگر قوانینی برای حمایت از حریم خصوصی کاربران فضای مجازی وجود دارد، اما در کشور ما هنوز چنین قانونی تصویب نشده است.
• نحوه مجوزدهی به کسب‌وکارها در این طرح مثل طرح‌های قبلی است. تجربه نشان داده که این روش موفق نیست و چه بسا زمینه برای ایجاد رانت فراهم شود.

آخرین وضعیت طرح صیانت چیست؟

پس از کشمکش‌های فراوان، در نهایت نامه‌ای از مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شد که معایب طرح را بیش از مزایای آن دانست. کمیسیون مشترک حمایت از حقوق کاربران نیز در دی‌ماه امسال، جلسه‌ای تشکیل داد. در این جلسه، پیش‌نویسی با نام طرح «نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» رونمایی شد.

در ابتدای متن این پیش‌نویس، عبارت «ویرایش ۵ دی‌ ۱۴۰۰» قید شده است. بر همین اساس، می‌توان نتیجه گرفت که این نسخه در واقع نسخه اصلاح‌شده طرح صیانت است. این پیش‌نویس ۷ فصل و ۲۱ ماده دارد. موضوعات فصل‌های طرح «نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» از این قرار است:

1. تعاریف
2. نظام تنظیم مقررات
3. الزامات دستگاه‌های اجرایی
4. گذرگاه مرزی
5. حمایت از خدمات فضای مجازی
6. حمایت از حقوق کاربران خدمات فضای مجازی
7. ضمانت اجرا

بررسی مفاد این پیش‌نویس به جلسات بعدی کمیسیون مشترک حمایت از حقوق کاربران موکول شد و باید دید در آینده چه تصمیماتی گرفته خواهد شد.

سخن پایانی

طرح «حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی و خدمات پایه کاربردی» که به طرح صیانت مشهور است، از ابتدا تا به امروز واکنش‌های مثبت و منفی مختلفی را برانگیخته است. بررسی این طرح هنوز به پایان نرسیده و به نظر می‌رسد تا سال آینده نیز طول بکشد.